कैलाली कञ्चनपुरमा मात्रै बसोबास गर्ने रानाथारू समुदायले राष्ट्रिय जनगणना–२०७८ मा सहभागिताका लागि समुदायलाई सचेतीकरण गरी सशक्त बनाएको छ ।  रानाथारू समुदायको बाहुल्यता रहेका क्षेत्रमा नेपाल राना थारू समाजले सचेतीकरण अभियान सञ्चालन गरेको हो । ‘जनगणनाका लागि घरदैलोमा पुग्ने गणकलाई सघाउ पु–याउनका लागि अभियान सञ्चालन गरेका हौँ’, नेपाल राना थारू समाजका केन्द्रीय अध्यक्ष कृपाराम रानाले भने । ‘पहिलोपटक राना थारू समुदायको पनि गणना हुँदैछ । यसमा हाम्रो पनि अर्थपूर्ण तरिकाले सहभागिता रहन्छ ।’ 

सचेतीकरण अभियान सकेर गणकलाई सत्यतथ्य विवरण उपलब्ध गराउने कार्यमा जुटेको उनले बताए । ‘यसअघिका जनगणनामा राना थारूलाई छुट्टै रुपमा समेटिएको थिएन’, उनले भने । ‘यस पटकको जनगणनाका लागि तयार गरिएको भाषाभाषीको प्रश्नावलीमा समेत रानाथारू भाषालाई समेटिएको छैन ।’

कन्फ्युजनको अवस्था रहेको छ । थारू शब्दावली मात्रै उल्लेख गरिएको छ । थारू मात्रै उल्लेख गरिएको शब्दावलीमा सही लगाउँदैनौँ । अन्य भन्ने कोलममा रानाथारू भनेर जनाउँछौँ । थारू मात्रै लेख्दा राना छुट्छ । राना मात्रै लेख्दा थारू छुट्ने भएकाले अपूरो हुन्छ, त्यसैले मातृभाषामा रानाथारू, पुर्ख्यौलीदेखि बोलिने भाषामा रानाथारू र जातजाति के हो भन्नेमा रानाथारू भनेर जनाइने उनले बताए । 

‘यसअघिका जनगणनामा थारू मात्रै लेख्दा छुट्टै पहिचान भएको समुदाय भनेर चिनिएनौँ । राज्यले नीतिनिर्माण गर्दा समेटिएनौँ । अब त्यस्तो गल्ती दोहरिन नदिनका लागि सचेत भएका छौँ’, अध्यक्ष रानाले भने । राना थारू समुदायको छुट्टै आदिवासी जनजातिको सूचीमा सूचीकृतसँगै भाषासमेत सूचीकृत भइसकेको अवस्थामा पनि राज्यका हरेक क्षेत्रमा पहुँच पुग्न सकेको छैन । रानाथारू समुदायको उपस्थितिबारे राज्यलाई पूर्णरुपमा जानकारी नहुँदा रानाथारू समुदाय अधिकारबाट वञ्चित हुँदै आएको रानाथारू समुदायका अगुवाहरुको भनाइ छ ।

‘सूचीकृत भएर मात्रै नपुग्ने भएकाले राना थारू समुदायको अवस्थाबारे जानकारी हुन आवश्यक छ’, सुग्रीव रानाले भने–‘यसका लागि जनगणनामा रानाथारूको भाषासँगै, छुट्टै संस्कृति, पहिरन, चालनचलन, रहनसहन र सङ्ख्या यकिन हुन्छ । त्यसकै आधारमा राज्यले नीतिनिर्माण गर्ने, कानुन निर्माण गर्ने र आरक्षणको व्यवस्था गर्छ ।’ 

भूगोल, जातिअनुसार आरक्षण र जनसङ्ख्याका आधारमा नीतिनिर्माण हुने भएकाले जनगणनाका लागि पुग्ने गणकलाई सत्यतथ्य सूचना उपलब्ध गराउनका लागि खटिएको उनले जनाए । ‘पछाडि पारिएको समुदाय भएकाले अधिकारबाट वञ्चित रहेको छ’, स्थानीयवासी रामभरोसा रानाले भने । ‘यसका लागि राज्यले आरक्षण दिनुपर्छ । राज्यका हरेक तहमा पहुँच पु¥याउनुपर्छ । यसका लागि जनगणनामा सहभागिता जनाएका छौँ ।’ 

जनगणनाका लागि गणकलाई सत्यतथ्य जानकारी उपलब्ध गराई शिक्षा, स्वास्थ्य, आवाससँगै रोजगारीका हरेक क्षेत्रमा राना थारू समुदायको पहुँचका अभिवृद्धि गर्ने लक्ष्य रहेको उहाँको भनाइ छ । जनजातिको सूचीमा छुट्टै रुपमा सूचीकृत भएपछि भाषा सूचीकरणसँगै राना थारू समुदायको शब्दकोश निर्माण र व्याकरण निर्माणको कार्यसमेत गरिएको छ । जनगणनामा छुट्टै रुपमा राना थारू समुदायको जनगणना हुँदैछ, यो नै उपलब्धि भएको सुदूरपश्चिम प्रदेशसभाका सदस्य श्यामलाल रानाले बताए । 

राना थारू समुदायको पहिचानको मुद्दालाई निष्कर्षमा पु¥याउनका लागि राजनीतिक, सांस्कृतिक, प्रशासनिक, न्यायिक र शैक्षिक क्षेत्रमा पहुँच पु–याउनका लागि जनगणनामा सहभागिता नै प्रमुख हतियारका रुपमा रहेको उहाँको भनाइ छ । यी मुद्दालाई निष्कर्षमा पु–याउनका लागि राजनीतिक स्वार्थभन्दा माथि उठेर जनगणनाका कार्यक्रमलाई सफल बनाउनु रहेको उनले बताए । 

विसं २०७६ माघ २० गते सरकारले रानाथारू समुदायलाई छुट्टै पहिचान दिई आदिवासी जनजातिको सूचीमा सूचीकृत गरेको थियो । कैलाली र कञ्चनपुरमा तीन लाख ३० हजारभन्दा बढी रानाथारू समुदायको जनसङ्ख्या रहेको बताइन्छ ।