कैलाली टीकापुरकी रुपा विकको घरमा आठ जनाको परिवार छ। विद्यालय जाने उमेरका चार बालबालिका छन्। रुपाका श्रीमान्, देवर र ससुराले घरको काम छुनै मान्दैनन्। दिनभरि घरको कामले फुर्सद नपाउने रुपाको जीवनमा आराम भन्ने नै छैन। 

उनको आफ्नो रहर र सपना त परै जाओस्, घरको काममा कहिलेकाहीँ परिवारले सघाइदिए हुन्थ्यो भन्ने आशासमेत पूरा हुन सकेको छैन। ‘बिहान ४ बजेदेखि घरको काम थाल्छु, राति १० बजेमात्र सकिन्छ’, रुपाले भनिन्, ‘तर श्रीमान् र ससुराले कुरा गर्दा काम छैन, घरमै बस्छिन्, खान्छिन् भन्छन्, यस्तोबेला निकै पीडा हुन्छ।’
    
रुपाले गाईभैँसी पालेकी छन्। उनले दूध बेचेको आम्दानी पनि श्रीमान्ले राख्छन्। ‘मैले दिनभरि काम गरे पनि आवश्यक खर्च मसँग हुँदैन’, उनले भनिन्, ‘मेरो कमाइमा पनि मेरो अधिकार छैन। म घरको काम गर्ने, बच्चा जन्माउने व्यक्तिजस्तै भएकी छु। पकाएर सबैको स्वाद पूरा गर्छु तर आफ्ना सपना सबै मारेकी छु।’

धनरुपा जैसीको घरमा पनि अवस्था यस्तै छ। छोरा मानिसले काम गर्न हुँदैन भन्ने गलत अभ्यास उनको घरमा पनि छ। धनरुपाका घरमा श्रीमानसहित चार जना छोरा छन् तर उनीहरु आफ्ना लुगासमेत धुँदैनन्। ‘घरमा काम केही गर्दैनन्, पुरुषको काम पैसा कमाउने हो, घरको काम गर्ने होइन भन्छन्’, धनरुपाले भनिन्, ‘पानी पनि मुखनिरै लगेर दिनुपर्छ। यसरी सेवा गर्न कहाँ सकिन्छ? तर बाध्यता छ । घरबार बिगार्नु छैन। सहेर बसेकी छु।’

महिला र पुरुष एक रथका दुई पाङ्ग्राजस्तै हुन्। दुवै मिलेर काम गरे मात्र सफल जीवन जिउन सकिन्छ। दम्पतीबीच हरेक कार्यमा सहकार्य हुनुपर्ने हो। यसो नहुँदा घर संसार चलाउन समस्या सिर्जना हुने गरेको अधिकारकर्मी महिला बताउँछन्। ‘घर चलाउन दुवैको समान महत्त्व हुन्छ, तर हाम्रो समाजमा यो काम पुरुषले गर्ने, यो काम महिलाले गर्ने भनेर एक प्रकारको गलत सिमाना थोपरिएको छ’, अधिकारकर्मी नयनतारा श्रेष्ठले भनिन्, ‘यसले महिलामाथि हिंसा बढाएको छ। महिलाको प्रगतिमा बाधा पुगेको छ।

त्यसैले त सबै विभेद अन्त्यको सुरुआत घरबाटै गरौं भनिएको हो।’युगले कैयौं कोल्टे फेरिसक्दा पनि किन महिलाको भागमा भातभान्सा र चुलोचौका नै परिरहेको छ? गृहिणी महिलाको त कुरै छोडौं, किन पुरुषसरह घरबाहिरको काममा खटिने र समानस्तरमा काम गर्ने ‘जागिरे’ महिला पनि घरभित्रको कामको भारी आफ्नो मात्रै थाप्लोमा बोक्न विवश छन् ? 

‘नेपाली समाजमा प्रायः घरभित्रको काम महिलाकै जिम्मा हो भन्ने सोचाइ छ र पुरुषले खाना पकाउने, भाँडा माझ्ने, लुगा धुने काम गरे इज्जत जान्छ भन्ने मानसिकता छ’, श्रेष्ठले भनिन्, ‘तर यो मानसिकतालाई भत्काउने हिम्मत गर्नु त परकै कुरा भयो, झनै यसलाई जोगाउने र उकेरा दिने काम महिलाबाटै भइरहेको हुन्छ।’

महिलाले  घरबाहिर निस्केर पुरुषसरह पढ्ने, जागिर खाने हिम्मत गरे पनि घरभित्रका कामको बाँडफाँट गर्ने हिम्मत अझै गर्न नसकेको उनको भनाइ छ। ‘घरका पुरुष सदस्यलाई हामी भान्साको काम गर्न दिन चाहँदैनौं’, उनले भनिन्, ‘कसैले आफूखुसी भान्साको काम गर्न खोज्यो भने पनि भन्छौं, त्यहाँ फोहोर भयो, त्यहाँ पानी पोखियो, त्यो यस्तो भयो, त्यो उस्तो भयो, भैगो म आफैं गर्छु...।’ 

गृहिणी महिलालाई भन्दा कामकाजी महिलालाई घर र नोकरीबीचको तालमेल मिलाउनुपर्दा बढी बोझ हुने गरेको शिक्षिका ललिता शाहीले बताइन्।  ‘आर्थिक व्यवस्थापनलगायत घरको अन्य कामकाजमा पुरुषको सहयोग भए पनि घरको काम, भान्साको काम, सरसफाइ, चाडबाडका समयमा पुरुषले भन्दा पाँच गुना बढी महिला खटिनुपर्छ’, उनले भनिन्, ‘घरपरिवारबाटै महिलालाई सहयोग गर्नुपर्छ। महिला खुसी भएमात्र घरमा शान्ति हुन्छ।’

परिवर्तन बिस्तारै
समाज बिस्तारै परिवर्तन हुँदैछ। विगत हेर्ने हो भने अहिलेको पुस्ता पहिलेभन्दा परिवर्तन हुँदै गएको देखिन्छ। पहिलेभन्दा घरका अन्य कामकाजमा सहयोग गर्ने पुरुष पनि बढेका छन्। दूरसञ्चार कार्यालय टीकापुरमा कार्यरत ढुण्डीराज खरेल स्वास्थ्यकर्मी रहेकी श्रीमतीसँगै काममा साझेदारी गर्छन्।  खरेलकी श्रीमती तारा स्वास्थ्यकर्मी हुन। टीकापुर अस्पतालमा कार्यरत श्रीमतीको घरमा आफ्नै निजी क्लिनिक पनि छ।

‘म निकै व्यस्त हुन्छु। अस्पतालमा शल्यक्रिया कक्षमा ड्युटी हुन्छ। निकै थाकेर आउँछु, घर आउँदा श्रीमान्ले खाना पकाइसक्नुभएको हुन्छ’, ताराले भनिन्, ‘उहाँले भान्छामा चुलो बाल्ने, बच्चा हुर्काउने काममा सघाउने मात्र होइन लुगा धुने, घर सफा गर्ने सबै काम गर्नुहुन्छ। हाम्रो घरमा कुनै विभेद छैन।’ दुवै जना मिलेर काम गरेका कारण आर्थिक र सामाजिक रुपमा सफल भएको ढुण्डीराजको भनाइ छ।

‘हामीले मिलेर घरको काममा सहकार्य गरेका कारण सफल भएका हौं। दुई छोरा डाक्टर पढाउन सक्यौं, बुहारी पनि डाक्टर छिन्’, उनले भने, ‘आफैंले काम गर्दा आर्थिक बचत हुनुका साथै स्वास्थ्य राम्रो भयो। श्रीमतीलाई सघाउन के को लाज? म त गौरव गर्छु।’ दम्पती मिलेर घर चलाउनुपर्छ भन्ने चेतनाको विकास नभएकै कारण घरमा हुने हिंसा घटेको छैन।

मिलेर घर चलाउँदा सहज हुन्छ भन्ने बुझाइको विकास हुन आवश्यक रहेको महिला अधिकारकर्मी कमला केसीको भनाइ छ। ‘कतिपय पुरुषलाई घरायसी काम वा बच्चाको रेखदेखमा सहयोग गर्दा उनीहरूका साथीभाइ अथवा घरका अन्य सदस्यले कुरा काट्छन् भन्ने पिर लाग्छ तर घरमा नसघाएकै कारण खुसी हराइरहेको पत्तै हुँदैन’, उनले भने, ‘घरमा काम बाँडफाँट गर्ने परिवारबाट अरुले पनि सिक्नुपर्छ।’