काखमा दूधेबालक । हातमा पानीको बोतल । अछाम तुर्माखाँदकी कल्पना विक सबैभन्दा अगाडि थिइन् । झोला भिरेका पुरुषहरूको लर्को पछाडि थियो । कामको खोजीमा भारत जान लागेका उनीहरू महेन्द्रनगर बसपार्क क्षेत्रमा खाना खान होटल चहार्न थाले ।

होटलमा पस्नेबित्तिकै कल्पनाले छोरालाई दूध चुसाइन् । एकवर्षे बालक दूध चुस्दाचुस्दै निदाए । ‘सिमला जान हिँडेका हौं हजुर,’ कल्पनाले भनिन्, ‘घरमा अन्नको गेडो छैन, चार/पाँच महिनादेखि घरमै बस्दा निकै गाह्रो भएको छ ।’ बिरामी छोराको उपचारसँगै श्रीमान् नवीनका लागि खाना बनाउन र डेरा कुर्न उनी पहिलो पटक सीमापारि जान लागेकी हुन् ।

नवीन चार वर्षदेखि भारत हिमाचल प्रदेशको सिमलामा सिजनअनुसार स्याउ टिप्ने, घाँस काट्ने र निर्माणका काममा ज्याला–मजदुरीको काम गर्छन् । ‘अब स्याउ टिप्न सुरु भयो होला, असोज कात्तिकसम्मै यो काम चल्छ,’ उनले भने, ‘त्यसपछि हिउँदमा घाँस काट्ने र सडक बनाउने काम पाइन्छ ।’ उनका अनुसार स्याउ टिप्ने काममा दैनिक ५ सय ज्याला पाइन्छ । अरू काममा चार/साढे चार सयसम्म पाइन्छ । गत चैतमा कोरोना संक्रमण बढ्न थालेपछि घर फर्किएका नवीन त्यसयता घरमै खेतीपातीको काममा लागे । खेतीपाती नभएका बेला कतै काम नपाएपछि ऋण खोजेर फेरि सिमलातिरै हिँडेको उनले बताए । घर फर्केयता काम गर्ने ठाउँमा सम्पर्क नभएपछि उनी काम पाइने/नपाइनेमा ढुक्क छैनन् । तर, यतिबेला स्याउ टिप्ने समय भएकाले उनलाई सहजै काम पाउने विश्वास छ ।

‘जिन्दगी चलाउन पनि भारत नभई नहुने भयो,’ २५ वर्षदेखि भारत आउजाउ गरेका अछाम तुर्माखाँदकै भानुभक्त धमलाले भने, ‘हाम्रो त परम्परा नै यही भयो, खेतीपाती लाउन घर आउने, त्यसपछि काम खोज्दै भारत जाने ।’ कोरोना संक्रमणको महामारी सुरु भएयता भने आउजाउ गर्ने समय फेरिन थालेको उनले बताए ।

२० वर्षको छँदा काम खोज्दै भारत पसेका उनी पटके (यता घरमा फुर्सद भएको बेला पारि जाने) कामदारकै रूपमा रोजगारी खोज्दै हिँड्छन् । हरियाणा, दिल्लीलगायतका ठाउँमा लामो समय काम गरेपछि उनी पछिल्ला वर्ष सिमलातिर जान लागेका हुन् । गाउँका सबैजसो युवादेखि वृद्धवृद्धासम्म सिमलातिरै जाने भएका कारण उनले पनि रोजगारको गन्तव्य बदलेका हुन् । ‘२५ वर्षअघि भारत पस्ने बेला र अहिलेको अवस्थामा कुनै परिवर्तन आएको छैन,’ धमला भन्छन्, ‘अहिले पनि किनेर घरपरिवारको

गुजारा भइरहेको छ, बालबालिकाको पढाइ खर्च पनि यहींबाट चलेको छ ।’ सानोतिनो खेतमा रोपाइँको काम सकेर उनी गाउँका साथीभाइसँगै हिँडेका हुन् । तुर्माखाँद गाउँपालिकाका मात्रै महिला र पुरुष गरी १७ जना सोमबार गड्डाचौकी नाका हुँदै भारतको सिमला हिँडेका छन् । त्यसपछि काम खोज्दै अलगअलग ठाउँमा फैलिन्छन् । स्याउ टिप्ने काम पाइए एउटै बगैंचामा समेत जाने उनीहरू बताउँछन् ।

दैलेखको विन्द्रासैनी नगरपालिकाका ३६ वर्षीय झक्क विक पनि २० वर्षदेखि भारत उत्तराखण्डका नैनीताल, अल्मोडा र बागेश्वर चहार्दै छन् । भारी बोक्ने, सडक खन्ने र माटो ढुंगा बोक्ने आदि कामका लागि उनी उक्त क्षेत्रमा जाने गर्छन् । सोमबार उनी रोपाइँ सकेर गड्डाचौकी नाका हुँदै बागेश्वर हिँडे । चैतमा कोरोना संक्रमणले सबै काम बन्द भएपछि घर आएका उनी फेरि काम सुरु भएको जानकारी पाएपछि फर्किन लागेका हुन् । ‘मेट (ठेकेदार) सँग कुरा भएको छ, काम सुरु भइसक्यो भन्ने खबर पाएपछि म पनि हिँडें,’ विकले भने, ‘सहजै जान दिए साँझसम्म बागेश्वर पुगिन्छ, बाटोमा कस्तो अवस्था छ, केही थाहा छैन ।’

१६ वर्षकै उमेरमा भारत जान लागेका उनले लामो समय हल्द्वानीमा होटलमा काम गरेका थिए । होटलमा निकै कम ज्याला पाइने भएकाले भारी बोक्न नैनीताल हिँडे । त्यहाँबाट पनि अल्मोडा हुँदै अहिले बागेश्वरतिर पुगेका छन् । ‘मेरा बुबा पनि नैनीतालतिरै भारी बोक्ने काम गर्थे,’ विक भन्छन्, ‘अहिले बुबाको काम मैले गरिरहेको छु ।’ अधिकांश कामदारहरू बाबुबाजेकै पालादेखि स्याउ टिप्ने, भारी बोक्ने र विकास निर्माणका अन्य काममा मजदुरी गर्न गइरहेका भेटिन्छन् । उनीहरूका लागि यो परम्पराजस्तै बनेको छ । छाक टार्नका लागि पनि उनीहरूले भारत नगई नहुने अवस्था छ । दुई/तीन पुस्तादेखि भारत जान लागेका उनीहरूको जीवनस्तर भने जहाँको त्यहीं छ ।

कैलालीको गौरीफन्टा नाका पनि दैनिक १५ सय जनासम्म कामको खोजीमा भारत गइरहेका हुन्छन् । भारत छिर्नेको लस्करमा महिला, बालबालिका र ६० वर्ष नाघेकासमेत उत्तिकै हुन्छन् । भारत पस्नेहरूका आ–आफ्नै पीडा छन् । स्वदेशमा रोजगारीमूलक काम नपाउँदा कोरोना कहरका बीचमा पनि लालाबालासहित भारत पस्नु बाध्यता बनेको उनीहरूको भनाइ छ । गरिबीले माथिल्लो कक्षा पढ्न नसकेकाहरू गाउँमा त्यत्तिकै दिन काट्नुभन्दा दुई पैसा कमाउन हिँडेको सुनाउँछन् । कतिपय महिलाहरू परिवारले जिम्मेवारी नउठाउँदा अर्काको विश्वासमा कोखे बच्चासहित बिरानो ठाउँमा जानुपरेको सुनाउँछन् । पारिवारिक र सामाजिक हिंसा खपेर जिउनुभन्दा जोखिम मोलेरै भए पनि दुई पैसा आम्दानी गर्ने आसले भारत जान बाध्य हुनुपरेको एक महिलाले बताइन् ।

सशस्त्र द्वन्द्वमा विद्रोही पक्षबाट अग्रमोर्चामा होमिएका कैलाली मसुरियाका शेरबहादुर साउद कामको जोखीमा गौरीफन्टा नाका पार गर्दा ‘नेपालीको समृद्धि’ देख्दैनन् । ‘जसले र जुन पार्टीले देश बदल्छ र जीवनमा परिर्वतन ल्याउँछ भनेर स्कुल पढ्दापढ्दै हातमा बन्दुक समात्यौं, त्यो शक्तिलाई विसर्जन गरियो, नेता सत्ताको स्वार्थमा लागे,’ उनले भने, ‘गरिबी र बेरोजगारीको सामना खाली हात घरमा बसेर गर्न सकिँदैन । हामी नेपालीको भारतमा कामका लागि पस्नु अन्तहीन पीडा भइसक्यो ।’ साउद तत्कालीन माओवादीको सातौं डिभिजनमा कार्यरत थिए । उनी सेना समायोजनको अन्तिम चरणमा बाहिरिएका हुन् । ‘स्वैच्छिक अवकाशको अफर’ बाट पाएको दुई लाखले सातौं डिभिजननजिकैको मसुरियामा पाँच कट्ठा जग्गा किनेर उनले नयाँ जीवन सुरु गरेका थिए ।

सुदूरपश्चिम प्रदेशका मुख्यमन्त्री त्रिलोचन भट्टले भारत पस्नुपर्ने बाध्यता हटाउने आश्वासन दिए तर केही नगरेको उनको गुनासो थियो । ‘गरिबी र बेरोजगारीको जोताइमा परेर भारतको मुम्बईमा चौकीदार भएर लट्ठी बजाउने कलिलो युवा माओवादी विद्रोहमा एउटा सपना बोकेर लागेका थिए होलान्,’ उनले भने, ‘समयले उनलाई प्रदेशको मुख्यमन्त्रीसमेत बनाएको छ । कोरोनाकालमा पनि भारत पस्नेको लर्को दशकदेखिकै उस्तै छ । यो कहिले रोकिएला र ?’

साउदसँगै भारत पस्न लागेका हर्कसिंह धामी पनि यहाँका युवाले परदेसिनुको यात्रामा विराम लाग्ने सपनासमेत देख्दैनन् । १५ वर्षको उमेरदेखि भारतमा जान थालेको उनी अहिले ३५ वर्ष पुगेका छन् । सरकारले बेवास्ता गर्दा कोरोना महामारीका कारण घर फर्केका नेपाली ६ महिनामै फेरि भारत पस्नुपरेको तालिम तथा रोजगार व्यवसायी महासंघका सुदूरपश्चिम अध्यक्ष प्रमोद पाठक बताउँछन् । भारतबाट घर फर्केको जनशक्तिलाई देश विकासमा लगाउन गरी तीनै तहका सरकारले नीति कार्यक्रम र बजेटमा कुनै ठोस योजना ल्याउन नसक्दा जनशक्ति पुनः पलायनको क्रम नरोकिएको पाठक बताउँछन् ।