सविता बुढा- कञ्चनपुरको लालझाडी गाउँपालिका वडा नम्बर १ को रैकुवाबिचवा गाउँको नवोदय आधारभुत विद्यालय । केही दिनदेखि यो विद्यालयलाई गाउँपालिकाले कोरोना संक्रमितहरूका लागि आइसोलेशन सेन्टर बनाएको छ । आइसोलेशनमा नौ दिनदेखि कल्पना (उनको अनुरोधमा नाम परिवर्तन गरिएको छ) बस्दै आएकी छिन् । उनीसंगै दुई वर्षको छोरा र छ महिने छोरी पनि संगै बस्छन् ।

छ महिने दुधे बालक छोरीलाई छिनछिनमा पखाला लाग्छ । केही दिनदेखि ज्वरो आएको छ । दुई वर्षको छोरा छेउमै रोइरहेको छ । कल्पनालाई सात दिनदेखि रुघाखोकी र ज्वरोले सताएको छ । “मलाई कोरोना संक्रमण देखिएको सात दिन भयो” शनिबार रिपोर्टिङका क्रममा त्यहाँ पुग्दा उनले भनिन्– छोराछोरीको कोराना चेक गरेको छैन । यी दुवै सानै भएकाले मसंगै बस्दै आएका छन् ।

उनी आफु कोरोना संक्रमित भए पनि आफ्ना छोराछोरीहरू सुरक्षित होउन् भन्ने चाहन्छिन् । तर, अवोध छोराछोरीहरू आमा बिना घरमै बस्न सक्ने कुरै भएन । त्यसैले उनले आफू कोरोना संक्रमित भए पनि छोराछोरीलाई आफूसंगै आइसोलेशन सेन्टरमा राखेकी छिन् ।

“छोराछोरीहरू अलग्गै बसेको भए सायद उनीहरूमा कोरोना संक्रमण हुँदैन थियो होला ?” कल्पनाले निराश हुँदै भनिन्– तर, अहिले उनीहरूमा पनि कोरोनाको लक्षण देखिन थालेको छ । अहिलेसम्म उनीहरूको कोरोना परीक्षण त गरेका छैनौ, तर म संगै बसेकोले उनीहरूमा पनि जोखिम बढेको हुनसक्छ ।

उनको गाउँमा शुरुमा (१३ दिनअघि) एक जना शिक्षकलाई कोरोना संक्रमण पुष्टि भएको थियो । ती शिक्षक होम आइसोलसनमा बसे । उनले भनिन्– तर, उनले सावधानी अपनाएनन् । र, अहिले उनको परिवारका सबै सदस्य र गाउँका अरु १८ जनालाई कोरोना संक्रमण भएको छ ।

कल्पनाले आइसोलेसन सेन्टरमा आफु र बच्चाहरूका लागि खाना पकाउनु पर्छ ।  लुगाकपडा धुनु पर्छ । बच्चाहरूलाई शौचालय लैजाने, नुहाउने र उनिहरूको हेरविचार सवै गर्नुपर्छ । उनीसंगै उनका श्रीमान पनि आइसोलेशनमा बसेका छन् । उनका श्रीमान दिनभरी मोबाइल चलाउँछन् । फेसबुक चलाउँछन् । फोनमा साथीभाईहरूसंग कुरा गर्छन् । तर, उनका लागि भने त्यस्तो अवसर छैन ।

उनी भन्छिन्– मैले हरेक दिन बिहान बेलुका सबैका लागि खाना बनाउनु पर्छ । केटाकेटीलाई हेर्नु पर्छ ।  मसंग मोवाइल फोन पनि छैन । दिनभरी कहिले चौरमा भौतारिन्छु, कहिले कोठामै टोलाएर बस्छु । छिनछिनमा पखालाले सताउने गरेको उनकी छ महिने छोरी निकै कमजोर भएकी छिन् । डाक्टरले उनी र छोरीलाई प्रशस्त झोल खानेकुरा खुवाउन भनेका छन् । “डाक्टरले पखाला लागेपछि झोल खानेकुरा खुवाउनु पर्छ, पोषिलो खाना खानुपर्छ भन्नुभएको छ” उनले भनिन्– अब म यहाँ के खुवाऊ ?

आइसोलेसन सेन्टरमा झोल कुरा तथा पोषिलो खानेकुरा उपलब्ध छैन । उनको ससुराले घरबाट चामल, दाल, पिठो, नुनतेल, तरकारी आइसोलेशन सेन्टरमा पु¥याउँछन् । “त्यही पकाएर छोराछोरीलाई खुवाउने गरेकी छ्” उनले भनिन् ।
आइसोलेशन सेन्टरमा सुद्ध पिउने पानीको पनि व्यवस्था छैन । हेन्डपम्पको गन्हाउने पानीमा नै संक्रमितहरूले गुजारा चलाइरहेका छन् ।

कल्पना कोरोना भाइरस संक्रमित भएसंगै बेरोजगार पनि बनेकी छिन् । उनी आइसक्रिम बेचेर परिवारको लालनपालन गर्दै आएकी थिइन । आइसक्रिम बेचेर दैनिक प्राप्त हुने आम्दानी अहिले गुमेको छ । कञ्चनपुर जिल्लामा पनि अहिले कोरोना रोकथाम तथा नियन्त्रणका लागि लकडाउन लागू गरिएको छ । उनलाई केही दिनमा कोरोनाबाट मुक्ति पाइने आशा छ । तर, लकडाउन भएकाले आइसक्रिम बेच्ने काम जारी राख्न पाउनेमा शंका छ । त्यसैमा कोरोना मुक्त भए पनि गाउँका मानिसले उनीप्रति कस्तो व्यवहार गर्लान् ? भन्ने आशंका पनि छ ।

कल्पनाजस्तै त्यो आइसोलेशनमा बालबच्चासहित अन्य दुई जना महिला पनि बसिरहेका छन् । त्यो आइसोलेसनमा तीन जना बालबालिका पनि आमासंगै बस्दै आएका छन् । नवोदय स्कूलको आइसोलेशन सेन्टरमा बसिरहेकी अर्की महिला रमा (नाम परिवर्तन) ले भनिन्– गाउँमै सानोतिनो काम गरेर गुजारा चलाउँदै आएको हामीहरूलाई पनि कोरोनाले छोडेन । सुरुमा कोरोना संक्रमित भएका एक जनाले सावधानी नपाउँदा अहिले हामी र हाम्रो बालबच्चाले यो समस्या झेल्नुपरेको छ ।
रमासंगै उनको तीन वर्षको छोरा पनि आइसोलेशनमा बसिरहेका छन् । उनलाई आफ्नो भन्दा पनि छोराको चिन्ताले निकै सताइरहन्छ ।

उनी भन्छिन्– म त जे पनि सहन सक्छु, तर छोरालाई ज्वरो, रुघाखोकी, झाडापखालाले सताएको देख्दा मन सम्हाल्न निकै गाह्रो हुन्छ । छोरो बिरामी छ, तर उसलाई पोषिलो खानेकुरा, फलफूल, गेडागुडीको झोल केही पनि खुवाउन सकेकी छैन ।
त्यो आइसोलसनमा बसेकाहरू सबै उनकै गाउँका हुन् । सबै जना गाउँकै चिनेजानेका मान्छे भएकाले महिलाहरूलाई केही सहज भएको छ । तर बालबालिका सहित आइसोलेशनमा बस्नु परेका कारण संक्रमित आमाहरूलाई भने निकै गाह्रो भइरहेको छ ।

रमा भन्छिन्– बालबच्चासहित आइसोलेसनमा बस्नु पर्दा निकै गाह्रो हुँदोरहेछ । आइसोलेशनका कोठाहरू निकै साँघुरा छन् । एउटै कोठामा आठ जनासम्म बस्नु परेको छ । त्यो आइसोलेसनमा एउटा मात्र शौचालय रहेको छ । आइसोलेसनमा बस्ने बालबालिका, महिला, पुरुषले त्यही सौचालय प्रयोग गरिरहेका छन् ।  लालझाडी गाउँपालिकाका अध्यक्ष मदनसेन बडायकले कोरोना संक्रमण गाउँमै भित्रिसकेको देखिएको बताए । उनले भने– संक्रमण बढ्न थालेकोले हामीले स्कुललाई आइसोलेशन सेन्टर बनाएर व्यवस्थापन गर्ने प्रयास गरिरहेका छौं ।

अध्यक्ष बडायकले आइसोलेसन सेन्टरमा आमाहरूसंगै बालबच्चाहरू पनि बसिरहेकोले उनीहरूको खानपिनको व्यवस्था गर्न कठिनाई भइरहेको बताए । उनले भने– हामीले आइसोलेसन सेन्टरमा बस्नेहरूका लागि खानाको व्यवस्था गर्न सकेका छैनौ । हामीले अहिलेका लागि क्वारेन्टिन बनाउने र त्यहाँ आवश्यक परेको खण्डमा स्वास्थ्यकर्मी खटाउने काम वाहेक अरु केहि गर्न सक्ने अवस्था छैन ।

आइसोलेशन सेन्टरहरूमा मात्रै संक्रमित आमाहरूसंगै बालबच्चा बसिरहेको नभई अहिले कोरोना संक्रमितको उपचार भइरहेका अधिकांस अस्पतालहरूमा समेत संक्रमित आमासंगै बालबच्चा पनि भर्ना हुन बाध्य भइरहेका छन् ।
संक्रमित आमाहरू भन्छन्– दुधे बालकहरू एक्लै घरमा बस्ने नसक्ने भएकाले संगै राख्नु पर्ने बाध्यता छ ।

धनगढीस्थित सेती प्रादेशिक अस्पतालका डाक्टर शेरबहादुर कमरले आमा संक्रमित भएपछि उनका बालबच्चाहरू पनि संगै आउने गरेको बताए । डाक्टर कमरले भने– गर्भवती महिला, सुत्केरी महिला, बृद्धबृद्धा संक्रमित भएमा उनीहरूमा जोखिमको मात्रा बढि हुन्छ । उनीहरूसंगै बालबालिकाहरू बढि जोखिममा पर्न जाने खतरा हुन्छ ।

“आमा संक्रमित भएमा सकभर बालबच्चाहरूलाई अलग राख्नु राम्रो हुन्छ । उनीहरूसंग दूरी कायम गर्नु पर्छ । आमाले दुधे बच्चालाई दुध चुसाउँदा सुरक्षा अपनाउनु जरुरी हुन्छ” डाक्टर कमरले भने । उनले यदि कुनै पनि हालतमा बच्चालाई छुट्टै राख्न नसकिने भएमा र सामाजिक दूरी कायम गर्न सकिदैन भने रोगसंग लड्न सक्ने पोषिला खानेकुरा बढिभन्दा बढी सेवन गर्नुपर्ने बताए । यसले नै आमा र बच्चालाई रोगसंग लड्न सक्ने क्षमतामा बृद्धि गर्ने उनले बताए ।

सुदूरपश्चिम प्रदेशको स्वास्थ्य निर्देशनालयको तथ्यांक अनुसार सुदूरपश्चिममा अहिलेसम्म चार हजार पाँच सय १९ जना महिलाहरू कोरोना भाइरसबाट संक्रमित भएका छन्  । तीमध्ये दुई हजार छ सय आमाहरू कोरोना संक्रमित भएका छन् । त्यस्तै, नौ वर्ष मुनिका आठ सय ३३ जना बालबालिका कोरोना संक्रमित भएका छन् । कोराना संक्रमित आमाहरूसंगै यतिवेला आइसोलेशन, क्वारेन्टिन तथा अस्पतालहरूमा कम्तिमा २० जना बालबालिका पनि रहेका प्रदेश स्वास्थ्य निर्देशनालयको तथ्यांकले देखाउँछ ।

बालबालिकाहरूलाई सुरक्षित राख्न कञ्चनपुरका स्थानीय तहहरूले सचेतना दिनेबाहेक अरु काम गर्न सकेका छैनन् । लालझाडी गाउँपालिका अध्यक्ष बडायकले बालबालिकाहरूलाई कोरोना भाइरस संक्रमणको जोखिमबाट जोगाउन विद्यालयहरू बन्द गरिएको बताए । उनले भने– बालबालिकाहरूमा कोरोना भाइरस संक्रमण पुष्टि भएमा आइसोलेसनमा राख्ने र उपचारको व्यवस्था मिलाउने काम गरिने छ ।

उनले संक्रमित आमाहरूसंग बस्ने बालबालिकाका लागि आइसोलेशन वा क्वारेन्टिन सेन्टरमा अलग्गै व्यवस्था गर्न नसकिएको बताए । उनले भने– आइसोलेशन वा क्वारेन्टिन सेन्टरहरूमा बालबालिकाका लागि खेलकुद गर्ने व्यवस्था हुनुपर्छ । उनीहरूका लागि पढ्ने सिक्ने वातावरण हुनु पर्छ, तर यसका लागि प्रादेशिक र संघीय सरकारले कुनै ध्यान दिएका छैनन्, स्थानीय तहहरूले एक्लै यो सबै व्यवस्था गर्न सक्दैनन् ।

लालझाडी गाउँपालिका अध्यक्ष वडायकले भनेजस्तै प्रदेश सरकार, स्थानीय तहहरू तथा स्थानीय प्रशासनहरूले बालबालिकाहरूलाई कोरोना भाइरस संक्रमणबाट जोगाउन हाललाई विद्यालयहरू बन्द गराएका छन् । तर, आइसोलेशन वा क्वोन्टिन र अस्पतालहरूमा संक्रमित आमाहरूसंग बस्न बाध्य बालबालिकाहरूलाई कसरी सुरक्षित गर्ने भन्नेमा कुनै ध्यान दिएका छैनन् । न त संक्रमित बालबालिकाका लागि विशेष व्यवस्था नै गर्न सकेका छन् ।

सुदूरपश्चिम प्रदेशको सामाजिक विकास मन्त्रालयका सचिव रघुराम बिष्टले पनि बालबालिकाहरूलाई कोरोना संक्रमणबाट जोगाउन विद्यालयहरू बन्द गरिएको बताए । मन्त्रालयका सचिव बिष्टले भने– बालबालिकाहरूका लागि भनेरै विशेष रुपमा त्यस्तो कुनै व्यवस्था गरिएको छैन । हामीसंग उपलब्ध स्रोत साधन तथा जनशक्ति परिचालन गरेर काम गरिएको छ ।

उनले बालबालिकाहरूका लागि उपचार गर्न प्रदेशमा अहिलेसम्म छुट्टै अस्पतालन नरहेको बताए । उनले भने– कोरोना संक्रमित बालबालिकाहरूको उपचारका लागि सुदूरपश्चिम प्रदेशमा अहिलेसम्म छुट्टै अस्पताल छैन । यदि बालबालिका संक्रमित भए भने अहिले भएका अस्पतालहरूमा नै उपचार गरिरहेका छौं ।

संक्रमित आमासंगै बालबालिका पनि बस्नु परेको अवस्थाबारे धनगढीका अधिकारकर्मी निर्मला वागचन्द अहिलेको भयावह अवस्थामा बालबालिकामा मनोबैज्ञानिक त्रास बढ्न सक्ने बताउँछिन् । उनी भन्छिन्– अहिले अवस्था निकै डरलाग्दो छ । आइसोलेसन तथा क्वारेन्टिन सेन्टरमा महिलामाथि हिंसा, यौनहिंसा भएका घटना पनि सार्वजनिक भएका छन् । संक्रमित आमा, गर्भवति तथा सुत्केरी आमाहरू र उनीहरूमा आश्रित बालबालिकाका लागि सुरक्षित वातावरण, पोषणयुक्त खानाको भरपर्दो व्यवस्था हुनुपर्नेमा कमजोरी देखिएको छ ।

अधिकारकर्मी बागचन्दले कोरोना संक्रमित वा बढी जोखिममा रहेका महिला, वालबालिका वा अरु सिमान्तकृत समुदायका व्यक्तिको अवस्था के छ भन्ने बारे विश्वसनीय अनुमगन समेत हुननसकेको गुनासो गरिनु । भनिन्– पछिल्ला दिनहरूमा भारतबाट घर फर्केका र कोरोनाको संक्रमण भएकाहरूको अवस्थाबारे तथ्यपूर्ण अभिलेख नै छैन ।

कोरोना संक्रमित भएका आमाहरूसंगै आइसोलेशन, क्वारेन्टिन वा अस्पतालमा बसिरहेका बालबालिकाहरूका लागि छिट्टै विशेष व्यवस्था गरिनु पर्ने अधिकारकर्मीहरूको धारणा छ । उनीहरू भन्छन्– जस्तोसुकै परिस्थितिमा पनि सरकारहरूले नागरिकहरू, त्यसमा पनि बढि जोखिममा रहेका बालबालिका, महिला तथा विपन्न वर्गका नागरिकका प्रतिको दायित्वबाट बिमुख हुन पाउदैनन् ।